نکاتی دربارۀ مشاهده
مشاهده وسیله‌ای برای جمع‌آوری بدون واسطۀ اطلاعات از دنیای اطرافمان است. این مهارت را می‌توان در کودکان پرورش داد تا مؤثرتر و مستقیم‌تری از اشیا و وقایع اطرافشان یاد بگیرند. ارزش پرورش قدرت مشاهده برای کودکان در این است که آنها بتوانند مشاهدۀ مؤثر داشته باشند و از این راه مفاهیم را بهتر درک کنند؛ به جمع‌آوری اطلاعات بپردازند؛ تحقیقاتی را پیشنهاد و از آنها نتیجه‌گیری کنند.
شواهد موجود حاکی از آن است که نه‌تنها کودکان بلکه بزرگسالان نیز به اندازۀ لازم از مهارت مشاهده کردن استفاده نمی‌کنند. کودکان می‌توانند جزئیات وقایع را ببینند و ترتیب و ارتباط آنها با یکدیگر را جست‌وجو کنند. اما برای این کار باید آنها را متوجۀ این نکات کنیم. به این ترتیب باید گفت که مشاهده معادل استفاده از حواس نیست. چیزی که حس می کنیم، تحت تأثیر ایده‌های موجود، انتظارات و درک ما از موضوع خاصی که دربارۀ آن گفت‌وگو می‌کنیم قرار دارد.
وجوه کلیدی مشاهده در ارتباط با درک علمی کودکان عبارت‌اند از:
- توجه به جزئیات؛
- یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌ها؛
- تعیین مراحل وقوع اتفاقات؛
- تعیین الگوها و ارتباطات.
مشاهده به پرورش مفاهیم در کودکان کمک می‌کند. این کار از طریق تحریک انگیزۀ پژوهش در کودکان، بسط دانش و کمک به کودکان به‌شکلی که بتوانند یافتـه‌هـا را تفسیر و نتیجه‌گیری کنند، عملی می‌شود.
برای پرورش مهارت مشاهده در کودکان می‌توانیم:
• در فرصت‌های مناسبی آنها را به مشاهده کردن ترغیب کنیم. مانند برگزاری اردوها، محله‌گردی، پیاده‌روی، کوه‌پیمایی، بازدید از کارخانه و دیگر فعالیت‌ها.
• برای مشاهدۀ واقعی، زمان کافی اختصاص دهیم.
• به دانش آموزان کمک کنیم تا مشاهداتشان را بسط دهند و در مورد یافته‌ها و نتایج آنها گفت‌وگو کنیم.
برای مثال بگوییم:
گلبرگ‌های این گیاه چه منظم کنار یکدیگر نشسته‌اند!
برگ‌هایی که جمع کرده‌ای چه شباهت‌های و تفاوت‌هایی دارند؟
تا حالا دیده‌ای یک درخت برگ زرد و سبز داشته باشد؟
کدام یکی از برگ‌ها زودتر از دیگران سقوط می‌کند؟
چرا فکر می‌کنی که در پاییز همه درختان خزان می‌شوند؟
• به دانش آموزان فرصت کافی بدهیم. وقتی چیزهای تازه در اختیارشان قرار می‌دهیم مدتی آنها را آزاد بگذاریم تا بازی کنند. سپس گفت‌وگو را آغاز کنیم و کودکان را به مشاهده کردن وا داریم.
• پس از انجام مشاهدات اصلی، کودکان را به تناسب مشاهداتشان به‌طور مشخص راهنمایی کنیم تا از موارد سطحی و ظاهری بگذرند و وارد جزئیات شوند. این کار را می‌توان با طرح پرسش‌های تمرکزی، درخواست از دانش‌آموز برای نقاشی کردن یا توصیف وجوه معین انجام داد.
• در هر زمان که امکان دارد چیزهای مختلف را برای دست کاری و مشاهده کردن در اختیار کودکان بگذاریم. این مواد را به همراه برچسب‌هایی که به مشاهده و کشف چیزهای نهان تشویق می‌کند، در معرض دید کودکان قرار دهیم.
• در رابطه با انتخاب مواد و وسایل خوب بیندیشیم. کودکان می‌توانند از راه مشاهده به شباهت‌ها و تفاوت‌ها برسند؛ روال و ترتیب وقایع را دریابند و به شواهدی دسترسی پیدا کنند که می‌توانند نتیجه‌گیری‌های اولیۀ خودشان را بر آنها بنا کنند.
• مشاهده هایی را ترتیب دهیم که کودکان بتوانند طی آنها دربارۀ یافته‌های خود، گروهی بحث کنند. گفت‌وگوهای کلاسی ترتیب دهیم که در آنها گروه یا افرادی بتوانند حاصل مشاهدات خود را برای یکدیگر تعریف کنند.
• گاهی با گفت‌وگو دربارۀ وقایع یا اشیا در کودکان انگیزه‌ای برای مشاهده کردن ایجاد کنیم. در این صورت آنان آماده می‌شوند که برای یافتن شواهد و اطلاعات ویژه، مخصوصاً در شرایطی مانند بازدید که فرصت مشاهده محدود است، کوشش کنند.
• مراقب نوع پرسش‌هایی که به عنوان انگیزۀ مشاهده برای کودکان طرح می‌کنیم باشیم. پرسش‌های واگرا سبب می‌شود کودکان دربارۀ آنچه می‌خواهند ببینند تصمیم بگیرند. در مقابل پرسش‌های همگرا در مواردی کاربرد دارند که نکته ویژه‌ای در مشاهده موردنظر است و آن نکته ممکن است از دید کودکان پنهان بماند
• برای بچه‌ها الگو باشیم. کنجکاوی مُسری است! بچه‌ها بیشتر از صحبت‌های معلم، از منش و نگرش آنها یاد می‌گیرند. این الگو بودن نباید جنبۀ نمایشی داشته باشد؛ بلکه باید کاملا عادی و خودمانی باشیم.
• فضای مناسبی برای مشاهده در کلاس ایجاد کنیم یا پرسش هفتگی داشته باشیم یا فعالیتی در یک گوشه کلاس قرار دهیم که در حکم انگیزه‌ای برای فکر کردن و عمل کردن باشد. این کار باعث مشاهده و ایجاد پرسش‌هایی در ذهن کودک می‌شود.
• کتاب داستان‌های باکیفیت و مرتبط با درس بخوانیم. منابع علمی و کتاب‌های قابل‌دسترس را در کلاس داشته باشیم.
• ابزاری مانند دوربین، میکروسکوپ، ذره بین یا عکس، فیلم، پوستر و اپلیکیشن‌های مرتبط با موضوع را در اختیار کودکان قرار دهیم تا تجربۀ متفاوتی از مشاهده با ابزار داشته باشند.
منبع: دشواری‌های پرداختن به آموزش علوم تجربی
نویسنده: وین هارلن
مترجم: طاهره رستگار
نکته‌جو: زهرا رکن