انتخاب کتاب مناسب
نویسندگان: زینب رضازاده و سمانه خداوردی
یکی از بسترهای یادگیری معنادار برای کودک، کتاب‌‌داستان‌های باکیفیت است. متن کتاب‌های داستان، روایت‌هایی را در خود دارد که زیربنای فرهنگ همگانی، رفتارهای اجتماعی و مفهوم زندگی را شکل می‌دهد. همچنین در افزایش مهارت‌های ارتباطی، اجتماعی و شناختی ایفای نقش می‌کند. ازاین‌روست که انتخاب کتاب مناسب برای کودک، اهمیت بسیار زیادی دارد.
هر کودک می‌تواند با توجه به نیازها و تجربه‌های زیسته‌اش، با کتاب و لایه‌های آشکار و پنهان آن پیوند برقرار کند. از فرایند یادگیری لذت ببرد و در آن غوطه‌ور شود. با پیوند میان تجربۀ زیستۀ او و متن داستان، معنایی خلق می‌شود که ساختۀ اندیشۀ خودش است. کلمات جدید در متن کتاب‌داستان‌ها، دایرۀ واژگان او را گسترش می‌دهد. بنابراین، او می‌تواند از آن‌ها در گفت‌وگوی روزانۀ خود استفاده کند.
در دوران مهد و پیش‌دبستان، کتاب‌داستان‌ها مصوَّر، کوتاه و ساده هستند. کم‌کم با رشد کودکان، متن، محتوا و مفاهیم پیچیده‌تر خواهند شد. در ادامه، معیارهایی برای انتخاب کتاب‌داستان مناسب کودک بیان شده است.
۱. موضوع و دورن‌مایه: کودکان باید با موضوع و اتفاقات داستان ارتباط برقرار کنند. در نتیجه آن را به تجربۀ زیستۀ خود پیوند بزنند تا پاسخ‌گوی نیازها و دغدغه‌هایشان باشد. موضوع کتاب باید علاوه بر سرگرمی، امکان کشف و جست‌وجو داشته باشد. ابهام و پیچیدگی در درون‌مایه و محتوای کتاب، مناسب نیست. همچنین کودکان به‌طور معمول کتابی را که خیلی مستقیم جنبۀ آموزشی و وعظ دارد، دوست ندارند.
۲. عناصر داستان: شخصیت‌های درون داستان باید برانگیزانندۀ احساسات و تفکر کودکان باشند. در این صورت، کودکان می‌توانند بین شخصیت‌ها، اتفاقات و صحنه‌پردازی داستان ارتباط معناداری پیدا کنند. همچنین با پرداختن مناسب به زمان و مکان و توصیف رخدادها، خواننده داستان، شخصیت‌ها و کنش‌ها را بهتر درک می‌کند.
۳. شیوۀ نگارش: لحن و زبان نویسنده باید با سنِ کودکان تناسب داشته و برای آن‌ها جذاب باشد. همچنین پیچیدگی متن در سطح مهارت‌های زبانی آن‌ها جای بگیرد. تناسب متن با دایرۀ واژگان کودک نیز ضروری است. بر این اساس، دایرۀ واژگان او نیز گسترش می‌یابد. کودکان از درک تمثیل و کنایه و استعاره عاجزند ولی نوجوانان از کشف ابهام لذت می‌برند.
۴. تصویر: تصاویر کتاب باید در ارتباط با متن داستان بوده و آن را پشتیبانی کنند. سواد دیداری و حسِ زیبایی‌شناختی کودکان را تقویت و به درک بهتر داستان کمک کنند. تصویر اشخاص یا حیوانات در کتاب‌های کودکان باید موضوع و محتوای کتاب را برای خواننده زنده کند. صفحه‌خوانی خوبی داشته باشد و سفیدخوانی1 میان متن و تصویر رعایت شده باشد.
۵. کیفیت ارائه: اندازه و قطع کتاب، صفحه‌آرایی، فونت، جنسِ کاغذ، جلد کتاب و صحافی باید متناسب با سن کودکان در نظر گرفته شود.
به‌طور مثال:
– بچه‌ها بیشتر از کتاب قابل‌حمل خوششان می‌آید. همچنین کتابی که نگه‌داشتن و ورق‌زدنِ آن، آسان باشد.
– کتابی را بیشتر دوست دارند و راحت می‌خوانند که کاغذ آن زبر و مات باشد و نور را منعکس نکند.
– جلد کتاب هرچه بادوام‌تر، بهتر خواهد بود. برای مثال، جلد مقوایی بهتر از جلدهای نازک است.
– صحافی کتاب‌ها باید به‌قدری محکم و بادوام باشد که در اثر بیشتر کارکردن در دست بچه‌ها پاره نشود و از بین نرود.
به‌عنوان یک معلم، شناخت معیارهای انتخاب کتاب مناسب ضروری است. ذائقۀ متنی و تصویری کودکان در صورت هم‌نشینی با این‌گونه کتاب‌ها، به‌مرور شکل می‌گیرد. طوری که دیگر سراغ هر کتابی نمی‌روند و با نگاه نقادانه دربارۀ متن و تصویر کتاب‌ها دست به انتخاب می‌زنند.
در ادامه، جدول معیارها را همراه با پرسش‌هایی آورده‌ایم که در مواجهه با کتاب‌داستانِ کودک می‌توانید با پاسخ به این پرسش‌ها، کیفیت آن را محک بزنید.
| معیار | پرسش‌هایی برای سنجش |
|---|---|
| موضوع و درون‌مایه |
آیا موضوع کتاب با دغدغه‌ها، نیازها و رؤیاهای کودک متناسب است؟ آیا داستان پاسخ‌گوی نیازهای کودک در زمینه‌های رشد زبانی، عاطفی، شناختی و اجتماعی است؟ آیا در داستان ارزش‌های فردی و اجتماعی فرهنگ ما و فرهنگ بشر نشان داده شده است؟ آیا درون‌مایۀ داستان با تجربه‌های زیستۀ کودک پیوند دارد؟ آیا صحنه‌پردازی داستان به تقویت درون‌مایه و باورپذیری داستان کمک می‌کند؟ آیا داستان امکان کشف و جست‌وجو را به کودک می‌دهد؟ آیا فهم عمیق‌تری را دربارۀ موضوع برمی‌انگیزد؟ آیا داستان بحث‌برانگیز است؟ آیا نویسنده اجازۀ نتیجه‌گیری شخصی به کودک می‌دهد؟ آیا موضوع کتاب برای کودک سرگرم‌کننده و به‌یادماندنی است؟ |
| عناصر داستان |
آیا شخصیت‌های داستان خاکستری (نه سیاه و سفید) هستند؟ آیا رابطۀ علت‌ومعلولی در داستان وجود دارد؟ آیا زاویۀ دید راوی طی داستان تغییر می‌کند؟ آیا داستان توانسته با پرداختن به زمان و مکان و توصیف رخدادها، صحنه‌پردازی مناسبی ارائه دهد؟ آیا در داستان برانگیختن احساسات به‌شکل غیرکلیشه‌ای، واقعی و اغراق‌نشده صورت می‌گیرد؟ آیا ساختار داستان از دو لایۀ پنهان و آشکار تشکیل شده است؟ آیا شخصیت‌ها با مسئلۀ داستان کشمکش دارند و در روند داستان تکامل یا تحول می‌یابند؟ آیا شخصیت داستان به‌سادگی بر مشکل چیره می‌شود؟ اگر نه، آیا به‌دنبال راه‌حل‌های مختلف می‌رود؟ |
|
شیوۀ نگارش (لحن و زبان نویسنده) |
آیا پیچیدگی‌های متن متناسب با سن و مهارت‌های زبانی (سطح خوانداری، شنیداری و...) مخاطب است؟ آیا متن روان و قابل‌فهم است؟ آیا متن متناسب با دایرۀ واژگان کودک است و هم‌زمان، واژگان جدیدی به او می‌آموزد؟ آیا زبان کتاب رسمی (غیرمحاوره) است؟ آیا استفاده از جملات تکرارشونده و آهنگین، خواندن کتاب را برای مخاطب جذاب‌تر می‌کند؟ |
| تصاویر |
آیا تصاویر کتاب هم به متن وفادارند و هم فراتر از آن، در رساندن مفاهیم داستان کمک می‌کنند؟ آیا تصاویر کتاب به درک بهتر داستان، شخصیت‌ها، کنش‌ها و کشمکش‌ها کمک می‌کنند؟ آیا تصاویر کتاب، سواد دیداری و حس زیبایی‌شناختی کودکان را تقویت می‌کنند؟ آیا تصاویر کتاب زیبا هستند و در تصویرگری از رنگ‌های مناسب و مرتبط استفاده شده است؟ |
| کیفیت ارائه |
آیا قطع کتاب (کوچکی یا بزرگی آن) با محتوا، گروه سنی مخاطب و هدف آموزشی ما تناسب دارد؟ آیا کتاب صفحه‌آرایی خوبی دارد و سفیدخوانی بین متن و تصویر رعایت شده است؟ آیا فونت کتاب خوانا و اندازۀ آن مناسب است؟ آیا جنس کاغذ جلد و صفحات و نوع صحافی کتاب بادوام است؟ |
منبع:
حیدری، زهرا و کرباسچی، صابر. (1400). زبان‌آموزی معنامحور پیش‌دبستان تا سوم دبستان الگوی آموزشی دبستان‌های مفید. تهران: ایده‌آفرین.