در هر کلاس، دانشآموزان گوناگونی با تواناییها، پیشزمینهها و ترجیحات مختلفی وارد کلاس درس میشوند. یکی از مهمترین کارهای معلم، طراحی و اجرای درس به گونهای است که تا جای ممکن، همۀ دانشآموزان را در فعالیتی غنی درگیر کند و باعث شود از جایی که هستند، در آن مشارکت کرده و به بهترین شکل خود ظاهر شوند؛ بدون آنکه به دانشآموزان، فعالیتهای متفاوتی ارائه دهد و امکان برقراری ارتباط دربارۀ موضوعِ موردِ مطالعه را از آنها بگیرد. به این نوع طراحی و اجرا، «گوناگونسازی آموزش» گفته میشود.
گوناگونسازی تنها زمانی ممکن است که ایدۀ کلیدیِ درس، مفهومی اصیل و معنادار باشد و فردیت دانشآموزان به رسمیت شناخته شود. در گوناگونسازی ممکن است محیط یادگیری، محتوا، فرایند یا ماحصلِ یادگیری برای دانشآموزان گوناگون، متفاوت طراحی شود. منظور از محیط یادگیری، محیط فیزیکی است. این محیط میتواند متنوع و گوناگون طراحی شود و البته در اینجا به آن نمیپردازیم.
مثال زیر نشان میدهد که چطور حتی یک مسئلۀ معمولی و یکسان، بهشرط آنکه معلم از ایدۀ کلیدی درس آگاهی داشته باشد و بتواند مواجهه و پاسخهای مختلف دانشآموزان را به رسمیت بشناسد، میتواند از گوناگونی دانشآموزان حمایت کند.
مثال
معلم این مسئله را طرح میکند: «کمدهای مدرسه سه طبقه هستند و در هر طبقه پنج در وجود دارد. سهتا از این کمدها در راهرو هستند. کمدهای راهرو چند در دارند؟»
برای پاسخ به این مسئله، دانشآموزان راههای مختلفی را رفتهاند:
دانشآموز اول: یکی از بچهها دستش را بالا برده و از معلم برای خواندن مسئله، کمک میخواهد.
دانشآموز دوم: کمدها را در یک کاغذ شطرنجی نقاشی میکند و تعداد درها را میشمارد.
دانشآموز سوم: از جمع استفاده میکند و مینویسد: ۵ + ۵ + ۵ + ۵ + ۵ + ۵ + ۵ + ۵ + ۵
دانشآموز چهارم: او ابتدا درهای یک کمد را اینطور حساب میکند: ۱۵ = ۵ + ۵ + ۵
و سپس درهای هر سه کمد را: ۴۵ = ۱۵ + ۱۵ + ۱۵
دانشآموز پنجم: او ابتدا درهای یک کمد را اینطور حساب میکند: ۱۵ = ۵ × 3
و سپس درهای هر سه کمد را: ۴۵ = ۱۵ + ۱۵ + ۱۵
همانطور که در مثال بالا مشاهده میکنید، آنچه در کلاس جریان دارد، گوناگون است؛ درحالیکه دانشآموزان امکان بهاشتراکگذاشتن ایدهها را از دست ندادهاند. آنها میتوانند در یک گفتوگوی کلاسی با هم شرکت کنند و با استدلال کردن دربارۀ کار خود و پرسش از یکدیگر، بهتر و بهتر یاد بگیرند.
توقف و بازاندیشی!
چرا آموزش ریاضی از طریقِ حل مسئله، یک روش خوب برای گوناگونسازی آموزش و موفقیت همۀ دانشآموزان در کلاس است؟
در اینجا دو روش گوناگونسازی فعالیتهای یادگیری را آوردهایم. به کمک این روشها، میتوان هنگام طراحی مسئله، محتوا، فرایند و ماحصلِ یادگیری را گوناگون کرد و فرصت درگیر شدن، تقلای سازنده و یادگیری را برای دانشآموزان بیشتری فراهم نمود:
– سؤالهای باز
– فعالیتهای موازی
گوناگونسازی آموزش بهکمک سؤالهای باز
بیشتر سؤالهایی که در کتابهای درسی میبینیم، سؤالهای بستهپاسخ هستند. به این معنی که فقط یک پاسخ دارند و حتی اغلب فقط یک راه برای رسیدن به پاسخ آنها وجود دارد. این نوع سؤالها، نیاز طیف وسیعی از دانشآموزانِ کلاس شما را برآورده نمیکنند. در مقابل، سؤالهای باز، سؤالهای گستردهای هستند که با راهحلهای متنوعی حل میشوند و پاسخهای متنوعی دارند. از آنجاییکه این سؤالها واکنشهای معنیدار دانشآموزانی را که در سطوح متفاوت رشد هستند برمیانگیزانند، نیاز طیف وسیعتری از دانشآموزان را رفع میکنند. در ادامه، دو مثال برای سؤالهای باز آمده است. هر دو سؤال میتوانند پاسخهای مختلفی داشته باشند و از مسیرهای متفاوتی حل شوند.
من طول یک شیء را در کلاس اندازه گرفتم و فهمیدم طول آن تقریباً ۲۰ سانتیمتر است. آن شیء چهچیزی میتواند باشد؟
جمع سه عدد ۲۵ است. این سه عدد، چه اعدادی ممکن است باشند؟
سؤالهای باز میتوانند مطالبۀ شناختی بسیار بالایی داشته باشند؛ چون لازم است دانشآموزان برای حلِ آنها کاری بیشتر از یادآوری یا دنبال کردن قدمها در فرایند حلِ مسئله را انجام دهند. همچنین فرصتهای زیادی برای دانشآموزان وجود دارد که رویکردشان به حلِ مسئله را با توجه به سطح خودشان انتخاب کنند. در واقع، سؤالهای باز بهصورت خودکار با سطح آمادگی دانشآموزان تطبیق پیدا میکنند. در نتیجه، با مطرح شدن یک سؤال باز، بیشتر دانشآموزان میتوانند چیز مناسبی برای ارائه دادن داشته باشند. این مسئله به آنها کمک میکند که اعتمادبهنفسشان را در ریاضی بالا ببرند. همچنین به شما کمک میکند که به بینشی دربارۀ سطح درک آنها برسید.
شما میتوانید از روشهای متنوعی برای ساخت یک سؤال باز استفاده کنید. بعضی از این روشها عبارتاند از:
– پاسخ را بدهید و سؤال را بخواهید.
– جای یک عدد را در صورت یک سؤال خالی یا علامت سؤال بگذارید.
– دو مثال یا موقعیت را نام ببرید و دربارۀ شباهتها و تفاوتهای آنها سؤال کنید.
– سؤالی بپرسید که دانشآموزان در آن مجبور به انتخاب شوند.
– از ابهام استفاده کنید! از کلماتی مانند تقریباً، حدوداً، شبیه، مشابه و… استفاده کنید.
دو مثال قبلی که برای سؤالهای باز مطرح شد، با استفاده از روش اول (پاسخ را بدهید و سؤال را بخواهید) ساخته شده بودند.
درمورد سؤالهای باز، گفتوگوی کلاسی بعد از انجام فعالیت و تسهیلگری آن، بسیار مهم است. وقتی دانشآموزان در حال انجام فعالیت هستند، با حرکت کردن میان آنها، پاسخها و همچنین روشهایشان برای یافتن پاسخ را مشاهده کنید. در این زمان تصمیم بگیرید که کدام دانشآموزان در گفتوگوی بعد از فعالیت، راهحلهایشان را بگویند. در انتخاب دانشآموزان، دقت کنید که تنوعی از پاسخها و روشهای حل وجود داشته باشد. در حین گفتوگوی کلاسی، بهدنبال فرصتهایی باشید که دانشآموزان بتوانند بین ایدههای مختلفی که به اشتراک گذاشته میشوند، اتصال برقرار کنند. درخواست از دانشآموزان برای برقراری اتصال بین روشها، هم باعث حمایت از آنهایی میشود که برای پیگیری ایدههای معنیدار به کمک احتیاج دارند و هم چالشی برای دانشآموزان دیگر است که درک خود را توسعه بدهند.
توقف و بازاندیشی!
هدف جمع و تفریق اعداد دورقمی را در نظر بگیرید و برای روشهای طرح سؤال باز، مثال پیدا کنید.
فعالیتهای موازی و گوناگونسازی آموزش
فعالیتهای موازی، دو یا سه فعالیت مختلف هستند که علاوه بر تمرکز روی یک ایدۀ اصلی، سطوح متفاوتی از دشواری را پیشنهاد میکنند. این فعالیتها باید به گونهای طراحی شوند که همۀ دانشآموزان بتوانند حضور معناداری در گفتوگوی کلاسی بعد از انجام فعالیت داشته باشند. شما میتوانید بر اساس آمادگی بچهها به آنها بگویید که در کدام فعالیت شرکت کنند. میتوانید از آنها بخواهید که خودشان فعالیت را انتخاب کنند. بههرحال دانشآموزان میدانند که اگر فعالیت بیش از حد دشواری را انتخاب کردهاند، همیشه امکان تغییر فعالیت انتخابی برایشان وجود دارد. ببینید که فعالیت موازیای که در ادامه آمده، چطور روی ایدۀ اساسی تفریق در سطوح متفاوتی از دشواری تمرکز میکند.
فعالیت اول:
۳۸ دانشآموز کلاسدومی در زمین بازی هستند. ۲۲ نفر از آنها برای ناهار از زمین بازی خارج میشوند. چند دانشآموز در زمین بازی باقی ماندهاند؟
فعالیت دوم:
۱۰۸ دانشآموز کلاسدومی در مدرسۀ ما هستند. ۲۹ نفر از آنها به یک سفر میروند. چند دانشآموز در مدرسه باقی میمانند؟
شما میتوانید با طرح سؤالهای مربوط به هر دو فعالیت، گفتوگوی کلاسی را تسهیل کنید. برای مثال، با توجه به دو فعالیت قبلی، سؤالات پایین را از کلِ کلاس بپرسید:
– چطور پیدا کردید که چند دانشآموز باقی ماندهاند؟
– بعضی از شما گفتید که برای پیدا کردن حاصل، از جمع استفاده کردهاید. چرا جمع کردن در این سؤال منطقی است؟
– فرض کنید که یک دانشآموز بیشتر رفته باشد. پاسخ شما چطور تغییر میکند؟
• فرض کنید از اول یک دانشآموز بیشتر داشتیم. این موضوع پاسخ شما را چطور تغییر میدهد؟
با وجود کار کردن بچهها روی فعالیتهای مختلف، از آنجایی که هر دو فعالیت روی یک ایدۀ اساسی متمرکزند، این امکان برای دانشآموزان فراهم میشود که ایدهها و راهبردهایشان را بهکمک چیزی که از دوستانشان میشنوند، گسترش دهند. برای بسیاری از مسائل محاسباتی، بهراحتی میتوانید با تغییر دادن اعداد، سطح دشواری را متفاوت کنید.
در طراحی فعالیتهای موازی، ابتدا باید مشخص کنید که قصد تمرکز روی کدام ایدۀ اساسی را دارید. بررسی کنید که دانشآموزان در استدلال دربارۀ این ایده، چطور ممکن است متفاوت باشند. بزرگی اعدادی که در مسئله هستند، عملیاتی که میتوانند برای حلِ آن استفاده کنند و درجۀ پیچیدگی ذاتی مسئله، چند مثال از چیزهایی هستند که در طراحی فعالیت موازی باید در نظر بگیرید. با یک فعالیت در کتاب درسی خود شروع کنید و سپس آن را به نحوی تغییر دهید که برای یک سطح رشد دیگر مناسب باشد. فعالیت اصلی و فعالیت تغییریافته میتوانند فعالیتهای موازیای باشند که آنها را بهطور همزمان به دانشآموزان پیشنهاد میدهید.
اگر فعالیتها را شمارهگذاری میکنید و به بچهها حقِ انتخاب میدهید، مطمئن باشید که گاهی هم فعالیت اول دشوارتر باشد. اینکه شمارۀ فعالیتها را بهصورتِ تصادفی انتخاب کنید، کمک میکند مطمئن شوید که دانشآموزان قبل از انتخاب فعالیت، هر دوی آنها را بررسی کردهاند.
منابع:
1. Marian Small (2008). Good Questions, Great Ways to Differentiate Mathematics Instruction in the Standards-Based Classroom
2. Van de Walle, J. A., Lovin, L. H., Karp K. S., Bay-Williams, J. M., (2018). Teaching Student-Centered
3. Mathematics, Developmentally Appropriate Instruction for Grades PreK–2